این یادداشت کوتاه به عنوان تک نگاری علی حاتمی برای مجلۀ پردیس نوشته شد و با تغییر تیتر "اصیل بود چون ایران پرست نبود" به تیتری خنثی و مخالف مضمون این نوشته (به گمانم "نوسالژی" یا چنین چیزی!) به چاپ رسید!
*
*
آن چه این جا و در این یادداشت کوتاه می آورم، ایده ای کلی و مشخص دارد که پیشتر با شرحی بیشتر، در نوشته ها و گفتارهایی چند (از جمله در ماهنامه فیلم، مجله شهروند امروز، روزنامه شرق و دو سه همایش و سخنرانی دربارۀ هنر علی حاتمی) طرح کرده ام: این که برخلاف ظواهر مرئی و موجود، او همان قدر که ستایشگر معماری و زبان و فرهنگ و زیبایی های ایرانی بود، بسیاری از سنت های رفتاری، عادات زیستی و کاستی های ذهن و ذائقۀ ایرانی را نکوهش می کرد. ایران پرستان افراطی همچون همۀ نوبت های پیشین که این بحث را مطرح کردم، باز برمی آشوبند؛ ولی راست این است که وقتی آن عادت بدگویی محمد ابراهیم (محمدعلی کشاورز) به داماد خانواده (حمید جبلی) را در فیلم «مادر» می بینیم که طبق سنت «تهرونی» حتی بعد از دو بچه و بارداری بچۀ سوم هم داماد را با غیرتمندی غیرضروری اش از دیدار همسر خود (اکرم محمدی) بازمی دارد، وقتی در «هزاردستان» در آن بعدازظهری که رئیس انبار غله از توی سقاخانۀ وسط بازار تهران ترور می شود همۀ کسبه خواب اند و «پای بساط اند» و با «خواب خوش، یاد یار» در عالم هپروتی خود صدای شلیک گلوله را هم درست نشنیده اند، دیگر نمی توانیم تعجب کنیم که چرا مثلاً بنده یا دوستم کامبیز کاهه در نوشتۀ درخشانش دربارۀ سینمای حاتمی در کتابی با گردآوری غلام حیدری/عباس بهارلو، آثار حاتمی را گاه هجویه هایی بر عادات و سنن ایرانی می شمارم و می شماریم.
در «حاجی واشنگتن» که اوج تجربه گری، زیبایی و شکوه بصری، آرایه های ادبی در دیالوگ نویسی و همزمان، همین زیرسؤال بردن کاستی های بخش ناپسند عادات قومی و ملی ما را یکجا در خود دارد، می بینیم که چگونه نخستین سفیر ایران در آمریکا، حاج حسینقلی خان صدرالسلطنه (عزت ا... انتظامی) چهار ماه بعد از اتمام ریاست جمهوری فردی که هنگام ورود او به ینگه دنیا رئیس جمهور بوده، چگونه برای او سفرۀ مرصع می گسترد و پذیرایی ها می کند که نگو؛ در حالی که اگر دو کلمه زبان انگلیسی می دانست، بی شک مدت ها بود که خبر داشت او دیگر رئیس جمهو آمریکا نیست! این نادانی حاجی واشنگتن درکنار توهمات او، در کنار آن اطمینان جنون آمیزی به فرجام نیک همۀ کارها و تصمیماتش دارد، در کنار علاقۀ دیوانه واری که به دخترش دارد و از حضور او نزد خود خیال می سازد، در کنار عرق و تعصبی که بر روی زبان فارسی دارد و منجر به خطابه سرایی غامض او نزد مقامات آمریکایی می شود که حتی مترجمش نمی تواند واژه ای از آن را ترجمه کند (!)، همه و همه در مسیر آن شعاری که ما ایرانیان می دهیم به این تعبیر که «هنر نزد ایرانیان است و بس»، جز هجویه ای طعنه آمیز به چشم نمی آید. به همین دلیل است که می گویم علی حاتمی هنرمندی اصیل و ایرانی بود، چون بیهوده به تأیید و تکریم تمامی عادات و خصلت های ایرانی نمی پرداخت. اصالت را از آن دست داشت که معتقدم «آدمی اصیل تر است که بدی های قوم خویش بشناسد».
کمی مکث کنید. این مونولوگ درخشان حاجی در حین قربان کردن گوسفند را بخوانید. ببینید واقعاً فقط در مذمت حکومت ظلم محور دربار و دوران ناصری است؟ یا در باب انبوهی خصلت همه گیر و همواره ایرانی، از اعتیاد تا اختگی در برابر زور: «مملکت رو تعطیل کنید، دارالایتام دایر کنید، درست تره. مردم، نان شب ندارند. شراب از فرانسه می آید. قحطی است. مرض بیداد می کند. نفوس حق النَفَس می دهند. باران رحمت از دولتی سر قبله عالم است؛ سیل و زلزله از معصیت مردم. میرغضب بیشتر داریم تا سلمانی. سربریدن از ختنه سهل تر. ریخت مردم از آدمیزاد برگشته. سالک بر پیشانی همه مهر نکبت زده. چشم ها خمار از تراخم است، چهره ها تکیده از تریاک. اون چهارتا آب انبار عهد شاه عباس هم آبش کرم گذاشته. ملیجک در گلدان نقره می شاشد. چه انتظاری از این دودمان با آن سرسلسله ی اخته؟ خلق خدا به چه روزی افتاده اند از تدبیر ما! دلال، فاحشه، لوطی، یله، قاب باز، کف زن، رمال، معرکه گیر،... گدایی که خودش شغلی است!». علی حاتمی ای که من دوست دارم، چنین است. به جای کرنش محض در برابر تمام عادات بد و خوب ایرانی که ایران پرست افراطی بدان دچار است، زیبایی ها را باز می نماید و می ستاند؛ اما بر کراهت ها و کاهلی ها هم مکث کافی می کند. هم اوست که از زبان شخصیت همین فیلم «حاجی واشنگتن» می پرسد آیا این تمدن کهن است، یا کهنه؟!
