آفتاب ابدی ذهن بی آلایش ساختۀ میشل گوندری بر اساس فیلمنامۀ چارلی کافمن: آیه های عشق و خاطره

بعد از انتخاب ده فیلم محبوب منتقدان در فاصلۀ سال های 2000 تا 2007 طی نظرسنجی ای که به کوشش مانی باغبانی در رزونامه اعتماد انجام شد، دو فیلم "آفتاب ابدی زهن بی آلایش" ساختۀ میشل گوندری و "جادۀ مالهالند" ساختۀ دیوید لینچ با آرای مساوی در صدر فهرست قرار گرفتند. این یادداشت برای همان مجموعه دربارۀ یکی از دو فیلم صدر فهرست نوشته شد.
*
*
خودش زنده است؛ آدم هایش هر کوششی می کنند تا عشق را زنده نگه دارند؛ و انتخابش در صدر فهرست برگزیده های سدۀ بیست و یکم تا این جا، نشان می دهد که منتقدان فیلم بین و پرشور هم زنده اند. آنها که هنوز این خصلت، این موهبت را دارند که از ساختار بدیع و شیطنت آمیز، از اصالت حس ها و حرف ها و از شور و گرمای فیلمی درباب عشق و مراقبت از عشق، به وجد بیایند و چنان حرفه ای نشده اند که دیگر فیلمی هیجان زده شان نکند، خوب می دانند که با وجود قدمت قالب رومانس در هنرهای نمایشی و ادبیات داستانی، تا به حال هیچ اثری نگاه آفتاب ابدی ذهن بی آلایش به مقولۀ عشق را نداشته است. فیلمی است که ساختار روایی غریب و ترکیب دنیاهای متعدد خیال و واقع و خاطره، کودکی و بزرگسالی، گذشته و آینده را به بستری برای طرح این سوال کلیدی بدل می کند که آیا عشق بدون به جاماندن خاطراتش، اصلاً معنا دارد؟ اصلاً اگر عشق و رابطه را بتوانیم از ذهن و قلب مان حذف – یا به تعبیر تلخ و خیال پردازانۀ فیلم، «پاک» - کنیم، چه راهی به جز حذف خاطرات عشق می تواند وجود داشته باشد؟ پس آیا عشق و خاطره اش، یکی نیستند؟
اما منهای این که ستایش چنین فیلمی از سوی ناقدان، نشانه ای از گرایش های رومانتیک اصیل آنهاست، ضمناً نشان می دهد که دوران جدید، سرانجام ساده پسندی و علاقۀ عمومی به روایت خطی و کلاسیک را از اکثریت به اقلیت رسانده. در همۀ فهرست های مشهور و معتبر مشابه که پیشتر در جراید ایرانی آمده، هرگز فیلمی با شکستن مرز زمان نمی شد یافت و یک بار هم که هشت و نیم فلینی در جمع بندی آرا به فهرست ده فیلم برتر تاریخ سینما راه یافت، اغلب معتقد بودند نگارنده که آن جا گردآورندۀ آرا بود، در نتایج و انتخاب ها «دست برده» تا فیلم محبوبش بالاتر بنشیند! اما آفتاب ابدی ذهن بی آلایش نه تنها الگوی روای پیچیده ای دارد، بلکه حتی تا آن جا پیش می رود که فعل معمولاً مبهم «آینده در گذشته» را به زبان روایت سینمایی، صرف کند. این که با این همه، انتخاب شده و کنار فیلمی با غرابتی از جنس دیگر اما به هر حال بی حد و حصر – جادۀ مالهالند- قرار گرفته، نشانۀ وداع تدریجی منتقد ایرانی از دل دادن به هر چه فیلم «ساده و صمیمی» است. جای تبریک دارد.