عنوان این ستون هرروزۀ نگارنده در ویژه نامۀ روزنامۀ «هفت صبح» برای سی و یکمین جشنواره فیلم فجر، "خــدو بر خــود" بود.
*
*
1) همه یادمان و یادتان است که در هر سه مقطع تحصیلی دوران مدرسه، غنی ترین و چندلایه ترین اشعار حافظ و سعدی و مولانا به دست باکفایت دبیران فارسی و ادبیات، برایمان «معنی» می شد. اساساً تصور می کنم این واژۀ «معنا کردن شعر» به طور کلی در ذهن هر ایرانی، زاییده و پرداختۀ همان سال های مدرسه رفتن است. وگرنه، کدام عقل متوسط و «آی کیو»ی حتی فارست گامپی است که نداند اشعار سبک عراقی برای آن که معنای واحدی بدهند، سروده نشده اند و اگر قرار بود به جای تداعی بصری و فضاسازی حسی و تمثیل های دور از معادلات دو دوتا چهارتایی، یک معنای مشخص داشته باشند، به آن همه آرایه ادبی مزین نمی شدند.
اما این که هر ترکیبی از واژگان با هر میزان پیچیدگی و ایهام، در نظرمان معنای یگانه ای داشته باشد، از دستاوردهای آن سال هاست که شاید در ذهن و ضمیر هر کسی به یک میزان به جا مانده باشد؛ اما برگزارگنندگان جشنواره فیلم فجر از بیش از سی سال پیش تا کنون، تأثیرپذیری مداوم شان از آن دوران مدرسه را به خوبی نشان و بازتاب داده اند. همان گونه که دبیر محترم ادبیات فارسی دبیرستان ما معتقد بود که مثلاً غزل «دل می رود زدستم ...» حافظ فقط دربردارندۀ راز و نیاز شاعر با خداوند است و حتی نمی توانست تبیین کند که این راز و نیاز ده ها حیطۀ موضوعی متفاوت دارد، دوستان جشنواره هم چند سالی است می پندارند همین که میان ترکیب کلمات «سودای سیمرغ» نوعی واج آرایی با تشابه حرف و صدای اول دو کلمه به گوش می رسد، برای نامگذاری بخش مسابقۀ سینمای ایران کافی است. این که انبوهی فیلمساز و بازیگر و فیلمبردار باسابقه و بسیار باسابقه و فراتر از ابعادی که احیاناً «سودا»ی دریافت سیمرغ جشنواره را در سر بپرورانند، هر سال در این بخش فیلم دارند، از آن چندمعنایی های دور از توجه دوستان است. چون درس دبیران قدیمی به آنها آموخته که از هر شعر و پاراگراف و جمله و عبارتی، تنها به یک کارکرد معنایی محدود می شود! در نتیجه، هیچ عیب و ایرادی ندارد که با این عنوان، بسیاری کسان مانند داریوش مهرجویی که به تعبیر عامیانه «این بازی ها را کهنه کرده اند»، به عنوان سینماگرانی یا سودا و رویای سیمرغ در دست گرفتن معرفی شوند!
2) یکی دیگر از جلوه های «بازی با کلمات» بسیار مورد علاقۀ برگزارکنندگان جشنواره فجر، این بخش موسوم به «تجلی ارادۀ ملی» است که به طور کلی برای تقویت و تأمین بخش همیشه ضروری شعارپردازی کل جشنواره ادباع شده و با آن که این همه سال از برپایی آن می گذرد، در میان مردم و حتی مردم پیگیر و آشنا و پرکنندۀ صف های جشنواره، هنوز به شدت غریبه و دور از علایق شان است. اما دست کم برای خود گردانندگان که باید توجیه و کاربرد داشته باشد؛ نه؟ به این فهرست کوتاه که از نخستین سال افزوده شدن این بخش به جشنواره، در فراخوان آثار قابل ارائه به برنامۀ «تجلی ارادۀ ملی» ذکر شده بود، نگاهی بیندازید: « در این بخش اولویت با فیلم هایی است که موضوعات پروژه هاي ملي، دفاع مقدس، قوه قضائيه، وزارت بهداشت، نيروي انتظامي، فرش، مترو، بهزيستي، راهنمايي و رانندگي و... را طرح کنند».
راستش می توانم قیافۀ خودم را بعد از بار اول دیدن این فهرست، خوب مجسم کنم. باز عرض می کنم ریشۀ این یکی دانستن پروژه ها و ادعاهای دولتی با آن چه در این عنوان «ارادۀ ملی» نامیده می شود، همان خوب درس گرفتن از معلمان اهل تک معنایی دیدن اشعار دوران مدرسه است. می فرمایید چرا و چه طور؟ توضیح می دهم: به نظر شما چه عامل دیگری می تواند باعث شود که کسانی در دوره های مختلف مدیریتی، معنای «مردم» را از دامنۀ تعابیر برآمده از واژۀ «ملی» به کلی حذف یا فراموش کنند و در عوض، فقط دامنۀ مطلوب نگرش رسمی را از آن برداشت کنند؟ چگونه می شود این «سینمای ملی» مورد نظر و مورد علاقۀ دوستان، هیچ ربط و دخلی به دغدغه ها و دلواپسی های مردمان این دیار و نگرانی هایشان در رویارویی با معضلات اقتصادی، شرایط آموزش و پرورش یا مواجهه با نیروی انتظامی، نداشته باشد و فقط تصاویری از موفقیت ها و آمار و ارقام پروژه های به ثمررسیدۀ نهادهای فهرست شده در آن فراخوان تکرارشونده، دامنۀ موضوعات را رقم بزند؟ در این صورت، جایگاه «مردم» ایران و زندگی شان در این سینمای ملی چیست؟ و اگر بناست آنها در میدان آن ادعاها و آمار مورد تأکید و اشارۀ نگاه رسمی، هیچ نقش و حضور و قدر و بهایی نداشته باشند، دیگر واژۀ «اراده» این جا چه می کند؟ و بعدتر، «تجلی اراده» دیگر چه صیغه ای است؟! آیا جز این است که «ملت» را به همان معنای شعاری اخبار و گزارش های معاونت سیاسی سازمان صدا و سیما گرفته اند و از مفهوم عینی و ملموس «مردم» و دلمشغولی هایشان در آن نشانی نیست؟ و جز این است که همچنان تک معنایی مورد آموزش معلمان اهل تفسیر اشعار، بر ذهن ها حکمرانی می کند؟